Η διευθύντρια του CERI στο SciencesPo, Stéphanie Balme, διεξήγαγε μια μελέτη για τα France Universités , έναν οργανισμό του οποίου τα μέλη είναι πρόεδροι πανεπιστημίων, με τίτλο «Υπεράσπιση και προώθηση της ακαδημαϊκής ελευθερίας. Ένα παγκόσμιο ζήτημα, ένα επείγον ζήτημα για τη Γαλλία και την Ευρώπη. Ευρήματα και προτάσεις για δράση». Μοιράζεται μερικές από τις γνώσεις της εδώ.
Το Σύμφωνο για την Ακαδημαϊκή Αριστεία στην Ανώτατη Εκπαίδευση του Προέδρου των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ, το οποίο αποκαλύφθηκε ανεπίσημα στις 2 Οκτωβρίου 2025, αποτελεί ένα εντυπωσιακό παράδειγμα της πολιτικοποίησης της γνώσης και της επιθυμίας για ιδεολογικό έλεγχο επί της επιστημονικής παραγωγής στις Ηνωμένες Πολιτείες. Πίσω από τη ρητορική της «αποκατάστασης της αριστείας» κρύβεται ένα νέο στάδιο στη θεσμοθέτηση του «επιστημονολαϊκισμού»: η δυσπιστία προς την επιστήμη αξιοποιείται στρατηγικά για να κολακεύσει τα λαϊκιστικά αισθήματα και να μετατρέψει τους ακαδημαϊκούς σε αποδιοπομπαίους τράγους, οι οποίοι θεωρούνται υπεύθυνοι για την «παρακμή» της πολιτισμικής ηγεμονίας των ΗΠΑ.
Αυτό το φαινόμενο, αν και υπερβολικό, δεν είναι μεμονωμένο. Ταυτόχρονα με την ανακοίνωση του Τραμπ, η έκδοση του Παγκόσμιου Δείκτη Καινοτομίας (GII) για το 2025 αποκάλυψε ότι η Κίνα είχε εισέλθει στις 10 πιο καινοτόμες χώρες για πρώτη φορά, ενώ οι ΗΠΑ, που εξακολουθούσαν να βρίσκονται στην τρίτη θέση, έδειξαν σημάδια διαρθρωτικής αδυναμίας. Οκτώ ευρωπαϊκές χώρες, γεγονός που είναι ελάχιστα γνωστό, συγκαταλέγονται στις 15 κορυφαίες. Η Γαλλία έχει υποβαθμιστεί στην 13η θέση, τη θέση που κατείχε η Κίνα πριν από τρία χρόνια.
Οι 80 δείκτες του GII, που καλύπτουν σχεδόν 140 χώρες, δεν περιορίζονται στη μέτρηση της τεχνολογικής ή επιστημονικής απόδοσης: αξιολογούν επίσης την ικανότητα των κρατών να εγγυώνται ένα ολοκληρωμένο, ελεύθερο και ασφαλές πολιτικο-θεσμικό, οικονομικό και χρηματοοικονομικό περιβάλλον. Διασταυρώνοντας αυτά τα δεδομένα με εκείνα του Δείκτη Ακαδημαϊκής Ελευθερίας , του κύριου εργαλείου αναφοράς που αναπτύχθηκε από το 2019, μπορούμε να δούμε ότι η ακαδημαϊκή ελευθερία δεν απειλείται πλέον μόνο στα αυταρχικά καθεστώτα. Τώρα υπονομεύεται στην ίδια την καρδιά των δημοκρατιών, επηρεάζοντας τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες όσο και τις πειραματικές επιστήμες.
Η απονομή του βραβείου Νόμπελ Οικονομικών για το 2025 στους Philippe Aghion, Peter Howitt και Joel Mokyr αποτελεί μια επίκαιρη υπενθύμιση ότι η ανάπτυξη και η καινοτομία εξαρτώνται από ένα οικοσύστημα που βασίζεται στην ελευθερία της έρευνας και την ελεύθερη ροή ιδεών. Το έργο τους σχετικά με τις ιστορικές και διαρθρωτικές συνθήκες της τεχνολογικής προόδου δείχνει ότι καμία οικονομία δεν μπορεί να ευημερήσει βιώσιμα όταν η γνώση περιορίζεται ή υπόκειται σε ιδεολογικό έλεγχο.
Αυταρχικά καθεστώτα και «τεχνοεθνικισμός»
Παραδόξως, τα αυταρχικά καθεστώτα συγκαταλέγονται πλέον στους κύριους επενδυτές στην έρευνα, αν και ελέγχουν αυστηρά τους στόχους της σύμφωνα με τις πολιτικές τους προτεραιότητες. Βρισκόμενα σε μια φάση ταχείας «τεχνο-εθνικιστικής» ανάπτυξης, επενδύουν σε μεγάλο βαθμό στην επιστήμη και την τεχνολογία ως μέσα εξουσίας, χωρίς ακόμη να υφίστανται τις διαβρωτικές επιπτώσεις της δυσπιστίας απέναντι στη γνώση.
Οι δημοκρατίες, από την άλλη πλευρά, αγωνίζονται να χρηματοδοτήσουν την έρευνα διατηρώντας παράλληλα τις αμυντικές τους δαπάνες και πρέπει να αντιμετωπίσουν την άνοδο κινημάτων που αμφισβητούν την ίδια τη νομιμότητα της επιστήμης όπως εφαρμόζεται. Προκειμένου να κατανοήσω καλύτερα αυτές τις δυναμικές, διεξήγαγα μια μελέτη για τα Γαλλικά Πανεπιστήμια με τίτλο «Υπεράσπιση και προώθηση της ακαδημαϊκής ελευθερίας. Ένα παγκόσμιο ζήτημα, ένα επείγον ζήτημα για τη Γαλλία και την Ευρώπη. Ευρήματα και προτάσεις για δράση» .
Πολλαπλές παραβιάσεις στη Γαλλία
Η Γαλλία αποτελεί ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα των τρωτών σημείων που περιγράφονται παραπάνω. Την περίοδο 2024-2025, οι επιθέσεις στην ακαδημαϊκή ελευθερία έλαβαν πολλές μορφές: αυξημένη ξένη παρέμβαση, περιφερειακή δημόσια χρηματοδότηση που τέθηκε υπό την αίρεση αδειοδότησης με ασαφή κριτήρια, ιδεολογική πίεση στο περιεχόμενο της διδασκαλίας και της έρευνας, ακυρώσεις συνεδρίων, εκστρατείες στιγματισμού εκπαιδευτικών και ερευνητών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, παρεμβάσεις πολιτικών ακόμη και σε διοικητικά συμβούλια πανεπιστημίων, περιορισμοί στην πρόσβαση σε ερευνητικούς χώρους ή επιχορηγήσεις και, τέλος, αύξηση των εντολών φίμωσης.
Σε αντίθεση με άλλα θεμελιώδη δικαιώματα, η ακαδημαϊκή ελευθερία στη Γαλλία διακρίνεται από την απουσία μιας σταθερά ριζωμένης πολιτικής, επαγγελματικής και κοινωνικής κουλτούρας. Οι ακαδημαϊκοί που πέφτουν θύματα επιθέσεων στην ελευθερία τους να ασκούν το επάγγελμά τους συχνά βρίσκονται απομονωμένοι, ενώ η θεσμική ικανότητα των πανεπιστημίων να λειτουργήσουν ως αντίβαρο παραμένει περιορισμένη.
Αυτή η ευαλωτότητα επιδεινώνεται από την εξάρτηση από τη δημόσια χρηματοδότηση, την ανασφάλεια στην επαγγελματική σταδιοδρομία, την υπερφόρτωση της διοίκησης και την έλλειψη πραγματικής θεσμικής αυτονομίας. Παρ’ όλα αυτά, η τρέχουσα αστάθεια θα μπορούσε να μετατραπεί σε μοχλό ανανέωσης, προωθώντας την ανάδυση μιας ισχυρής κουλτούρας ακαδημαϊκής ελευθερίας και, με αυτόν τον τρόπο, ενισχύοντας τη θέση της Γαλλίας στην παγκόσμια γεωπολιτική της επιστήμης.
Μια πολυδιάστατη στρατηγική
Η μελέτη για τα Πανεπιστήμια της Γαλλίας προτείνει μια προληπτική στρατηγική που βασίζεται σε διάφορους συμπληρωματικούς τομείς, στοχεύοντας σε τέσσερις κατηγορίες ενδιαφερομένων: το κράτος, τα πανεπιστήμια, την κοινωνία των πολιτών και εκείνους σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
Ο πρώτος τομέας αφορά την ενίσχυση της νομικής βάσης: την συνταγματοποίηση της ακαδημαϊκής ελευθερίας, την επιβεβαίωση της αυτονομίας των ιδρυμάτων και την ανεξαρτησία του προσωπικού και, τέλος, την αναγνώριση της αρχής του απορρήτου των πηγών (όπως και για τους δημοσιογράφους) και την ενσωμάτωση ενός ειδικού καθεστώτος στον γαλλικό κώδικα έρευνας για τα ευαίσθητα δεδομένα. Προτείνεται επίσης η επέκταση του συστήματος προστασίας του επιστημονικού και τεχνικού δυναμικού του έθνους (PPST) στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, ενσωματώνοντας τους κινδύνους παρέμβασης για τον συμβιβασμό της επιστημονικής ασφάλειας και ελευθερίας.
Ο δεύτερος τομέας επικεντρώνεται στη δράση των πανεπιστημίων: συντονισμός πρωτοβουλιών σε εθνικό επίπεδο μέσω ενός ανεξάρτητου φορέα, εφαρμογή χαρτών ακαδημαϊκής ελευθερίας σε όλα τα ιδρύματα και τους ερευνητικούς οργανισμούς, ενίσχυση της προστασίας των εκπαιδευτικών μέσω ενός ειδικού εθνικού ταμείου και θέσπιση πρωτοκόλλων ταχείας βοήθειας. Προβλέπει επίσης τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου παρατηρητηρίου για την παρακολούθηση των παραβιάσεων της ακαδημαϊκής ελευθερίας, την εκπαίδευση της διοίκησης και των συμβούλων σε αυτά τα ζητήματα και τον συντονισμό της νομικής, ψυχολογικής και ψηφιακής υποστήριξης για τους ακαδημαϊκούς που στοχοποιούνται. Τέλος, ο τομέας αυτός στοχεύει στην προώθηση της διασταυρούμενης συνεργασίας μεταξύ υπαλλήλων ασφάλειας ή άμυνας και ερευνητών και εκπαιδευτικών-ερευνητών.
Ο τρίτος τομέας στοχεύει στην προώθηση μιας γνήσιας κουλτούρας ακαδημαϊκής ελευθερίας στη δημόσια σφαίρα: έναρξη μιας εθνικής εκστρατείας ευαισθητοποίησης, ενθάρρυνση φοιτητικών πρωτοβουλιών, μετατροπή του Φεστιβάλ Επιστήμης (Fêstival de la science) της Γαλλίας σε Φεστιβάλ Επιστήμης και Ακαδημαϊκής Ελευθερίας, διοργάνωση εθνικού συνεδρίου για τον καθορισμό ενός συμμετοχικού σχεδίου δράσης και έναρξη μιας ευρείας εκστρατείας για την προώθηση της έρευνας σε συνεργασία με όλους τους φορείς, ξεκινώντας από το Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας (CNRS) . Αυτή η εκστρατεία, υποστηριζόμενη από οπτικά βοηθήματα, αφίσες, σχέδια και ένα ενωτικό hashtag, θα πρέπει να γιορτάζει την έρευνα σε όλα τα μέσα ενημέρωσης και να αναδεικνύει τον ουσιαστικό ρόλο της στην υπηρεσία μιας δημοκρατικής κοινωνίας.
Η τέταρτη και τελευταία προτεραιότητα στοχεύει στην ενσωμάτωση αυτών των μέτρων στην ευρωπαϊκή επιστημονική διπλωματία, μέσω της επαναφοράς μιας ευρωπαϊκής κατάταξης των πανεπιστημίων παγκοσμίως που περιλαμβάνει έναν δείκτη ακαδημαϊκής ελευθερίας και μέσω της προσπάθειας να συμπεριληφθεί αυτός στις κύριες διεθνείς κατατάξεις. Στόχος είναι επίσης η ενίσχυση της συνεργασίας μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης Πανεπιστημίων και των ευρωπαϊκών πανεπιστημιακών συμμαχιών, η δημιουργία ενός ευρωπαϊκού παρατηρητηρίου για την ακαδημαϊκή ελευθερία, η δημιουργία ενός ευρωπαϊκού διαβατηρίου ταλέντων για τους πρόσφυγες ερευνητές και η μετατροπή της Ευρώπης σε ασφαλές καταφύγιο για επιστήμονες που κινδυνεύουν, με απώτερο στόχο την αναγνώριση με τη μορφή ενός βραβείου Νόμπελ Ειρήνης αφιερωμένου στην ακαδημαϊκή ελευθερία .
Ένα πολύτιμο κοινό αγαθό
Η υπεράσπιση της ακαδημαϊκής ελευθερίας δεν είναι ένα συντεχνιακό αντανακλαστικό: αντιθέτως, σημαίνει την προστασία ενός πολύτιμου κοινού αγαθού και της ίδιας της προϋπόθεσης μιας ζωντανής δημοκρατίας. Φυσικά, αυτό το δικαίωμα ανήκει μόνο σε έναν μικρό αριθμό ανθρώπων, αλλά ωφελεί τους πάντες, όπως ακριβώς και η ελευθερία του Τύπου, η οποία στη Γαλλία κατοχυρώνεται από τον νόμο του 1881. Σε αντίθεση με τη δημοφιλή πεποίθηση, οι ακαδημαϊκοί είναι συχνά οι τελευταίοι που υπερασπίζονται τα επαγγελματικά τους δικαιώματα, ενώ οι δημοσιογράφοι, πολύ σωστά, προστατεύουν ενεργά τα δικά τους.
Το γαλλικό πανεπιστημιακό σύστημα, όπως έχει διαμορφωθεί από το 1945, και ακόμη περισσότερο μετά το 1968 , δεν είχε σχεδιαστεί για να αντιμετωπίζει τον αυταρχισμό. Σήμερα, τα γαλλικά ιδρύματα δεν θα ήταν σε θέση να αντισταθούν σε συστηματικές επιθέσεις για πολύ καιρό εάν ένα λαϊκιστικό ή/και αυταρχικό καθεστώς ανέβαινε στην εξουσία. Ισχυρά, πλούσια και αυτόνομα, τα ίδια τα πανεπιστήμια του Ivy League κλονίστηκαν μπροστά στο κίνημα MAGA και εξακολουθούν να αγωνίζονται να ανακάμψουν. Πολλοί Αμερικανοί επιστήμονες μετακινούνται τώρα στην Ευρώπη, την Ιαπωνία ή τη Νότια Κορέα.
Πώς, λοιπόν, θα μπορούσαν τα γαλλικά πανεπιστήμια, τα οποία είναι οικονομικά και θεσμικά εξαρτημένα και έχουν πρόσφατα ιδρύσει συλλόγους αποφοίτων, να αντιμετωπίσουν μια τέτοια επίθεση; Για να μην αναφέρουμε ότι αυτό θα σήμαινε τελικά το τέλος της φιλοδοξίας πίσω από το πρόγραμμα «Επιλέξτε την Ευρώπη για την Επιστήμη» της ΕΕ .
Παρά τη σοβαρότητα της κατάστασης, ανοίγει πρωτοφανείς ευκαιρίες για συλλογική δράση, δημοκρατική καινοτομία και ανάπτυξη συγκεκριμένων λύσεων. Τώρα είναι η ώρα να δράσουμε συλλογικά, να συντονίσουμε τα ενδιαφερόμενα μέρη και να ξεκινήσουμε μια ευρεία γαλλική και ευρωπαϊκή εκστρατεία για την υποστήριξη της ακαδημαϊκής ελευθερίας: αυτός είναι ο σκοπός της μελέτης που διεξήγαγα .
ΠΗΓΗ: The Conversation France :Stéphanie Balme Director, CERI (Centre de recherches internationales), Sciences Po
